Máy bay chỉ huy và cảnh báo sớm trên không (AEW&C) Beriev A-50U, thường được gọi là " radar bay", là phương tiện trinh sát và giám sát mạnh mẽ, có thể liên tục giám sát cả mục tiêu trên không và trên mặt đất; đóng vai trò không thể thiếu trong chỉ huy và kiểm soát quân sự của Quân đội Nga.

Tuy nhiên trong những ngày qua, tin dữ liên tiếp ập tới với Nga, khi số máy bay A-50U liên tục bị phòng không Ukraine bắn hạ. Đáng chú ý là việc phòng không Ukraine tuyên bố bắn hạ hai chiếc A-50U chỉ trong vòng 10 ngày; Nga không bác bỏ cũng không phủ nhận.

Trên thực tế, Không quân Nga chỉ thừa nhận mất một chiếc máy bay A-50U và chiếc máy bay này đã bị hư hỏng không thể khắc phục được khi bị máy bay không người lái của Ukraine tấn công ở Belarus vào năm ngoái.

Trong thời gian qua, Không quân Nga đã tăng cường sử dụng máy bay A-50U để trinh sát các mục tiêu trên chiến trường Ukraine. Thậm chí một trong những chiếc máy bay A-50U mà Ukraine tuyên bố “đã ngừng hoạt động”, nhưng đã được phía Nga khôi phục và đưa vào sử dụng.

Tuy nhiên để đáp ứng yêu cầu của chiến trường, Nga vẫn cần khôi phục thêm hai chiếc A-50 hiện đang ở dạng niêm cất từ thời Liên Xô và chiếc bị phá hỏng ở Belarus. Theo một số ước tính, Nga hiện có khoảng 40 chiếc máy bay A-50, nhưng chỉ có 6 chiếc sẵn sàng hoạt động (một số nguồn tin cho là 5 chiếc).

Tính đến cuối năm 2021, Không quân Nga đã tiếp nhận tổng cộng 7 chiếc A-50U; đây là phiên bản hiện đại hóa từ máy bay A-50 có từ thời Liên Xô. Việc bàn giao chiếc A-50U đầu tiên vào năm 2011 và chiếc gần đây nhất được giao vào năm 2021.

Điều bất ngờ là có một chiếc A-50U được tình báo phương Tây phát hiện trong các chuyến bay thử nghiệm gần đây nhờ đặc điểm là nó chưa được sơn. Hiện chiếc A-50U này đang được hiện đại hóa tại cơ sở TANTK Taganrog của Nga.

Một phát hiện khác của tình báo phương Tây là có một chiếc A-50 mang số hiệu 37, đã được nâng cấp lên phiên bản A-50U vào năm 2006. Các nguồn tin của Nga khẳng định, chiếc máy bay này ở trong tình trạng hoạt động hoàn hảo và sẵn sàng chiến đấu; mặc dù nó chỉ đóng vai trò huấn luyện.

Vì vậy trên thực tế, Không quân Nga có thể có 9 chiếc A-50U vào cuối năm 2023, nếu bị rơi hai chiếc vừa qua, hiện còn 7 chiếc hiện đang được sử dụng. Còn các blogger Ukraine thì cho rằng, việc sớm khôi phục đội máy bay A-50 chỉ là sự "tuyên truyền của Nga".

Các chuyên gia Ukraine cho rằng, việc tân trang một chiếc A-50U có thể mất hơn một năm. Họ còn phát hiện thêm rằng, chiếc máy bay bị hư hỏng ở Belarus cách đây gần một năm, hiện vẫn chưa được sửa chữa cũng như phục hồi.

Lập luận này trái ngược với quan điểm của Cơ quan tình báo MI6 thuộc Bộ Quốc phòng Anh khi cho rằng, Nga có năng lực nâng cấp máy bay A-50U chỉ trong vòng vài tháng. Vào ngày 17/11/2023, Bộ Quốc phòng Anh cho biết, “có khả năng” Không quân Nga sẽ nâng cấp nhanh đội máy bay cảnh báo sớm A-50.

Tình báo Anh cho rằng, việc Nga gấp rút nâng cấp đội máy bay cảnh báo sớm của họ để đối phó với việc phương Tây chuyển giao các máy bay chiến đấu hiện đại như F-16 cho Ukraine. Bộ Quốc phòng Anh cũng cáo buộc khả năng A-50U được kết hợp với hệ thống tên lửa mặt đất S-400 để tiêu diệt máy bay chiến đấu của Ukraine ở tầm “siêu xa”.

Tuy nhiên, các chuyên gia của Ukraine lại cho rằng, quá trình khôi phục máy bay A-50U phải mất hơn một năm thì mới có thể đưa vào sử dụng. Các nguồn tin của Nga cho rằng, trung bình việc nâng cấp một chiếc A-50 lên A-50U mất khoảng 2 năm.

Quá trình nâng cấp từ A-50 lên cấp độ A-50U bao gồm một loạt các bước phức tạp. Thứ nhất, quá trình này đòi hỏi phải đại tu toàn bộ hệ thống điện tử hàng không của máy bay, bao gồm lắp đặt hệ thống radar, thiết bị liên lạc và thiết bị dẫn đường hiện đại. Mỗi thành phần này cần phải được lắp đặt và kiểm tra chính xác để đảm bảo chúng hoạt động đúng theo thiết kế.

Thứ hai, trong một số trường hợp, cấu trúc của máy bay có thể cần phải được sửa đổi để phù hợp với khí tài mới. Điều này có thể liên quan đến công việc kỹ thuật đáng kể, có khả năng liên quan đến việc thiết kế lại hoặc tái thiết các bộ phận của máy bay. Những thay đổi như vậy đòi hỏi thời gian và chuyên môn đáng kể.

Thứ ba, chiếc A-50U nâng cấp cần trải qua quá trình thử nghiệm rộng rãi để đảm bảo đáp ứng mọi tiêu chuẩn an toàn và hiệu suất cần thiết. Điều này bao gồm một loạt các cuộc thử nghiệm trên mặt đất và bay kiểm tra kéo dài vài tháng.

Cuối cùng, cần tổ chức huấn luyện chuyên sâu cho các nhân viên sẽ sử dụng và bảo dưỡng, sửa chữa máy bay A-50U, để đảm bảo hoạt động an toàn và hiệu quả; đồng thời kéo dài hơn nữa quá trình nâng cấp tổng thể.

Tuy nhiên trong bối cảnh cuộc xung đột Nga-Ukraine chưa biết bao giờ kết thúc và Không quân Nga cần máy bay cảnh báo sớm hơn bất kỳ lúc nào, Nga phải khẩn trương nâng cấp số A-50 lên A-50U, để đáp ứng yêu cầu của chiến trường.

Điều thuận lợi là Nga đã có kinh nghiệm nâng cấp số A-50U từ trước, cộng với ngành công nghiệp quốc phòng Nga đã chuyển hoàn toàn sang sản xuất thời chiến, nên có thể tập trung nhanh các nguồn lực cho việc nâng cấp.

Điều khó khăn là Nga đang bị cấm vận, nên các thiết bị điện tử nhập khẩu sẽ khó khăn và thiếu công nhân, kỹ sư lành nghề. Nhưng những vấn đề trên có thể Nga đã lường trước và khắc phục được, khi các loại vũ khí công nghệ cao của họ vẫn sản xuất với số lượng gấp nhiều lần so với trước chiến tranh (Nguồn ảnh: Topwar, Sputnik, Bulgarian Military, Ukrinform).