Ban đầu, nhiệm vụ chính của bà là làm dãn thế giặc, sau lại kiêm thêm vai trò làm nội gián cho quan quân nhà Trần. Song khi chiến tranh thắng lợi có công sức không nhỏ của bà, lại không có tài liệu lịch sử nào ghi chép về số phận của bà.

Những hoài nghi

Trong các bộ chính sử của ta hiện nay, cuộc đời Công chúa An Tư được chép rất sơ lược.

Đại Việt sử ký toàn thư chép: “Tháng 2 năm Thiệu Bảo thứ bảy - năm 1285) vua sai người đưa Công chúa An Tư (em gái út của Thánh Tông) đến cho Thoát Hoan là muốn làm thư dãn loạn nước vậy”.

Sách Việt sử tiêu án của Ngô Thì Sĩ cũng chỉ ghi: “Thoát Hoan lên sông Nhĩ Hà, cột liền bè vào làm cầu, cho quân qua sông. Quân ta theo hai bên sông lập đồn để cự lại, không được. Ngày đã về chiều, quân giặc qua được sông vào kinh thành, vua sai đưa Công chúa An Tư cho chúng, để thư nạn cho nước”.

Từ đó về sau, không một tài liệu lịch sử nào còn nhắc tới nhân vật này nữa và gần như Công chúa An Tư bị rơi vào quên lãng.

Từ những chi tiết được sử sách chép lại, chúng ta thấy Công chúa An Tư được sử dụng như một kế sách nhằm kìm hãm thế giặc, muốn cho Thoát Hoan (tổng chỉ huy quân Mông – Nguyên sang xâ‌m lượ‌c nước ta) rơi vào mỹ nhân kế.

Công chúa An Tư sang trại giặc rõ ràng không phải đi lấy chồng, mà là cống nạp, đồng thời bà còn kiêm thêm vai trò làm nội gián cho quan quân nhà Trần.

Ở trại giặc, làm thiếp cho Thoát Hoan, An Tư đã sống ra sao, làm được những gì, đó là cả một bí mật bao trùm.

Nhưng có một sự trùng hợp lịch sử đáng ngạc nhiên là sau khi Vua Trần Thánh Tông đem An Tư cống nạp cho Thoát Hoan, thế  nước bớt căng thẳng đi nhiều.

Từ tháng 3 năm 1285, thế quân ta bắt đầu lên và từ đó liên tiếp thu được thắng lợi. Sau khi quân Nguyên đại bại, Thái tử Thoát Hoan phải trốn trong ống đồng về nước thì số phận nàng công chúa xinh đẹp cũng “biệt vô âm tín”. Không rõ trong cuộc hỗ‌n chi‌ến ấy, Công chúa An Tư ra sao? Nàng còn sống hay đã chết trong đám loạn quân?

Sách An Nam chí lược do Lê Tắc (là thuộc hạ của Trần Kiệm, theo Trần Kiệm sang đầu hàng nhà Nguyên và sống lưu vong tại đó) chép như sau: “Trước, Thái tử (chỉ Thoát Hoan) lấy người con gái nhà Trần sinh được hai con”. Nhiều người dựa vào chi tiết này cho rằng, Công chúa An Tư đã theo Thoát Hoan sang Trung Quốc và sinh cho vị thái tử này hai người con. Tuy nhiên, đây chỉ là dự đoán chứ chưa có căn cứ cụ thể.

Trong một lần về công tác tại thôn Cao Lãm, xã Cao Thành, huyện Ứng Hòa, Hà Nội, chúng tôi được các cụ nơi đây kể cho nghe câu chuyện về ngôi miếu cổ, thờ một vị công chúa triều Trần.

Qua câu chuyện, đồng thời xem các bản sắc phong từ các đời vua nhà Nguyễn, đối chiếu với tư liệu lịch sử, chúng tôi cho rằng, có thể đây là nơiCông chúa  An Tư đã tuẫn tiết sau khi trốn khỏi trại giặc vào tháng 4 năm 1285.

Tất nhiên cần phải có những nghiên cứu sâu hơn nữa mới có thể đi tới khẳng định này, nhưng những chuyện kể nơi đây có sự trùng hợp lạ kỳ với cuộc đời của Công chúa An Tư.

Nghi vấn nơi Công chúa An Tư tuẫn tiết

Trong bản sắc phong đời Tự Đức (1849) cho vị nữ nhân thần của làng bằng chữ Hán có ghi (theo bản dịch tiếng Việt): “Theo sách thờ cúng trong tỉnh có ghi: Sở huyện Sơn Minh, xã Cao Lãm, thôn Khả Lãm lừng vang vị thần là công chúa triều Trần. Năm Trần Bảo Đức, giặc Nguyên xâm phạm bờ cõi nước ta, chúng vơ vét sạch của cải cùng các cung nữ.

Khi ấy ngài vừa tròn tuổi mười lăm, xinh tươi rực rỡ, mềm mại khoan thai. Ngài cùng mười cô gái trẻ chạy giặc về vùng đất Sơn Minh. Giặc đuổi ép tới thôn Khả Lãm. Người tìm chỗ hiểm yếu cầm đầu chống lại chúng; không chống được quân địch.

Tiếng linh vang dội nên thôn lập miếu phụng thờ. Tới khi vua Trần phục quốc, người nhớ thương và ngợi khen người con gái trung thành, trong trắng và khen tặng là vị thần Hồng Anh phu nhân”.

Bên cạnh thông tin từ bản sắc phong, chúng tôi còn được nghe kể thêm về cuộc đời của vị nữ nhân thần này.

Theo đó, sau khi giặc Nguyên tan chạy, vị công chúa này đã cùng một số cung nữ trốn khỏi trại quân Nguyên, theo dọc bờ sông Đáy chạy về phía tây nam, hòa lẫn trong dòng dân chúng cũng đang chạy giặc.

Giặc Nguyên cho quân đuổi bắt, nhưng nàng cùng với các cung nữ trốn thoát được, chạy đến huyện Sơn Minh, xã Cao Lãm, thôn Khả Lãm (nay là thôn Cao Lãm, xã Cao Thành, huyện Ứng Hòa, Hà Nội). Khi ấy, nơi đây còn là một vùng đầm lầy, lau sậy mọc um tùm.

Bọn giặc vẫn đuổi theo truy sát, nàng công chúa cùng các cung nữ chống lại không nổi, liền tuẫn tiết nơi đây. Cái chết của công chúa tiếng linh vang dội, nhân dân địa phương đã lập miếu thờ bà. Dân gọi miếu thờ này là Quán Ngoại và coi đây là chốn linh thiêng bậc nhất của làng. 

Trao đổi vấn đề này với phóng viên, PGS Hà Minh Hồng (khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn, ĐHQG TPHCM) cho biết:

“Giặc Nguyên xâm phạm nước ta 3 lần. Lần thứ nhất là vào năm 1258 - niên hiệu Nguyên Phong. Lần thứ hai là vào năm 1285 - niên hiệu Thiệu Bảo. Lần thứ ba là vào năm 1288 niên hiệu Trùng Hưng.

Người con gái có chiến công thầm lặng

GS Phạm Đức Dương (Chủ tịch Hội Khoa học Đông Nam Á – Việt Nam) từng viết rằng: “Nhà Trần trở thành triều đại vinh quang nhất trong lịch sử Đại Việt vì đã ba lần chiến thắng quân Nguyên - một đội quân đã từng làm mưa làm gió khắp Á-Âu.

Trong chiến công chung đó, người ta ghi nhận sự đóng góp, sự hy sinh thầm lặng của những người phụ nữ, trong số ấy có Công chúa An Tư. Người con gái “lá ngọc cành vàng” ấy vì nợ nước đã ra đi không trở lại.

Nhưng trớ trêu thay, sau chiến thắng quân Nguyên, vua trở về kinh thành hân hoan khen thưởng những người có công, nhưng không ai nhắc tới Công chúa An Tư”.

Trong các sắc phong, các triều đại sau này thường gọi những triều đại trước bằng nhiều tên khác nhau. Vì thế, cần phải tra cứu rất cẩn thận để xác định rõ những niên hiệu mới này thuộc vào thời điểm nào. Nếu lấy sự kiện giặc Nguyên sang xâm phạm nước ta thì chỉ trùng vào 3 thời điểm trên mà thôi”.Theo tra cứu tài liệu của chúng tôi thì trong ba lần  giặc Nguyên-Mông xâm phạm nước ta thì chỉ có lần duy nhất vua nhà Trần phải dùng mỹ nhân kế để hoãn thế giặc là vào năm 1285, khi đưa Công chúa An Tư sang trại giặc Thoát Hoan.

Như vậy là một công chúa triều Trần trốn khỏi trại giặc Nguyên vào ngày nhà Trần thắng trận, rất có thể đó là Công chúa An Tư. Nếu như suy luận trên là đúng thì chúng ta phần nào đã giải đáp được những nghi vấn cuộc đời của vị công chúa nổi tiếng này, tuy rằng đó là một kết thúc buồn.

Từ xưa, người dân làng Khả Lãm (thôn Cao Lãm ngày nay) đã thờ vị công chúa Trần triều. Cụ Mai Xuân Hội (một bô lão trong làng) cho biết: “Trước kia, ngôi miếu cực kỳ linh thiêng. Người dân trong làng mỗi lần đi qua đều phải ngả nón chứ không dám đội vì sợ thất kính với ngài. Những người cố tình thế nào cũng gặp phải “vận” và phải đến miếu kêu cầu mới hết.

Không những vậy, còn có sự kiện rất đặc biệt chứng tỏ sự linh thiêng mà người làng chúng tôi ai cũng biết.

Sau năm 1945, giặc Pháp chiếm đóng vùng đồng bằng. Năm 1950, ngôi miếu đã bị tàn phá hoàn toàn vì trúng bom.

Nhưng một năm trước đó (năm 1949), các cụ trông nom miếu thờ tự nhiên cảm thấy bất an, thi thoảng mơ những giấc mơ kỳ lạ và như được thần báo điềm, các cụ nhất quyết chuyển toàn bộ ban thờ cũng như mọi vật vào đền Quán Nội bên trong làng, bất chấp sự can ngăn của người trong làng.

Một năm sau thì ngôi miếu bị đánh bom hư hỏng toàn bộ. Rất may không có tổn thất nào, vì đồ thờ tự đã được chuyển đi hết. Người làng cho rằng đó là có thần giúp đỡ nên mới thoát nạn vậy”.
Hiện nay, người làng thờ công chúa triều Trần ở Quán Nội, ngôi miếu nằm trong khu quần thể tâm linh của làng. Chỉ tiếc rằng người dân nơi đây không biết tên húy (tên thật) của công chúa này mà chỉ gọi tên chung là Trần triều công chúa mà thôi.